Πλωτίνος (205- 270 μΧ)
Ο Πλωτίνος γεννήθηκε στη Λυκόπολη της Αιγύπτου το 205 μΧ, αλλά μεγάλωσε στην Αλεξάνδρεια. Άρχισε να ασχολείται με τη φιλοσοφία σε σχετικά μεγάλη ηλικία (από τότε που έγινε 28), αλλά οι Αλεξανδρινοί φιλόσοφοι που παρακολουθούσε δεν ένιωθε ότι τον κάλυπταν σε αυτό που αναζητούσε, μέχρι που συνάντησε τον πλατωνικό Αμμώνιο Σακκά, όπου και χαρακτηριστικά είπε σε έναν φίλο του : «Αυτός είναι ο άνθρωπος που έψαχνα»! Ο Αμμώνιος ήταν που του έδειξε ότι η φιλοσοφία μπορεί, πάνω από όλα, να είναι μία βιωματική στάση ζωής. Παρέμεινε κοντά του, ως μαθητής του, για 11 χρόνια. Ο Αμμώνιος δεν άφησε γραπτά κείμενα και εδώ ακριβώς είναι που δημιουργείται ένα ζήτημα στο κατά πόσο μπορούμε να θεωρήσουμε τον Αμμώνιο ή τον Πλωτίνο ως τον αρχικό θεμελιωτή του νεοπλατωνισμού. Πάντως το ευρύ ακαδημαϊκό κατεστημένο αναγνωρίζει επίσημα τον Πλωτίνο ως τον βασικό διαμορφωτή του νεοπλατωνισμού όπως αργότερα εξελίχθηκε.
Έχοντας μια έντονη εσωτερική ανάγκη να έρθει σε επαφή με τα θρησκευτικά- φιλοσοφικά συστήματα τόσο των Περσών, όσο και των Ινδών, άρπαξε την ευκαιρία και μετά τον θάνατο του Αμμωνίου και κατατάχτηκε εθελοντικά (όντας 39 ετών) στο στρατό του ρωμαίου αυτοκράτορα Γορδιανού Γ’, ο οποίος εκστράτευσε εναντίον των Περσών το 242 μΧ. Όμως ένα χρόνο μετά, ο αρχηγός των πραιτοριανών σκότωσε τον αυτοκράτορα, έχοντας ως αποτέλεσμα την κατάληξη της εκστρατείας σε καταστροφή. Ο Πλωτίνος με τα βίας κατόρθωσε να γλυτώσει, διαφεύγοντας στην Αντιόχεια. Ήταν περίπου 40 χρονών όταν τελικά άνοιξε μία σχολή στην Ρώμη, όπου δίδαξε για τα επόμενα 25 χρόνια. Οι γνώσεις του όσον αφορά την γεωμετρία, την αριθμητική, τη μουσική, τη μηχανική κλπ ήταν ευρύτατες, αλλά τον άφηνε εντελώς αδιάφορο η προοπτική να ασχοληθεί εκτεταμένα μαζί τους και να κάνει συστηματικές έρευνες για όλα αυτά. Ήταν ακόλουθος τόσο της πυθαγόρειας όσο και της πλατωνικής φιλοσοφίας, τις αρχές των οποίων συνένωσε και επέκτεινε όσο κανένας άλλος πριν από αυτόν. Είχε επίσης κάποιες επιδράσεις από τους στωικούς και από την επιστημολογία του Αριστοτέλη. Η φιλοσοφία για τον Πλωτίνο γίνεται συγχρόνως θρησκεία! Επομένως, πάνω από όλα ήταν ένας θρησκευτικός και ηθικός καθοδηγητής, με άλλα λόγια ένας γνήσιος φιλόσοφος. Μοναδικός σκοπός ,τόσο της φιλοσοφίας του, όσο και της προσωπικής του ζωής, είναι το ταξίδι της επιστροφής και της ένωσης με το θείο μέσω της κάθαρσης, η οποία είναι το αποτέλεσμα μιας διανοητική και ηθικής ζωής. Μέσω της κάθαρση απαλλασσόμαστε από κάθε είδους φόβου, αφού συνειδητοποιούμε ότι στην ουσία δεν υπάρχει τίποτα απολύτως να φοβόμαστε! Τα πάντα προέρχονται από το Ένα κι Αγαθό (κάτι το οποίο αναφέρεται και στον Πλατωνικό Παρμενίδη). Από αυτό ξεκινάει μία σταδιακή κάθοδος προς την ύλη. Από το Ένα γεννιέται ο Νους και από αυτόν η ψυχή του κόσμου. Η ψυχή, από την μία πλευρά (μέσω του Νου) ενώνεται με το Ένα και Αγαθό και από την άλλη στρέφει την προσοχή της στη Φύση. Στη φύση είναι που κάνει την παρουσία της η Ύλη με την πολλαπλότητά της. Αλλά σε κάθε τι που βρίσκουμε μέσα στον κόσμο μας, ενυπάρχει και ένα ποσοστό (έστω και ελάχιστο) του αρχικού Ενός. Χάρη σε αυτό το ποσοστό που ενυπάρχει μέσα σε κάθε ζωντανό πλάσμα, έχουμε την ανάμνηση, καθώς και η τάση της επιστροφή προς το Ένα. Το Εν ,επομένως, βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου και διαχέεται προς τα έξω, όπως ακριβώς κι ο Ήλιος διαχέει το φως του με τις ακτίνες του. Θεωρούσε ότι η πραγματικότητα μας μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο αν την συνδέσουμε με την ανώτερή της και ότι δεν πρέπει να εμπιστευόμαστε τις αισθήσεις μας, οι οποίες ψεύδονται. Βέβαια το πρώτο βήμα για την επιστροφή μπορεί να γίνει και με την απλή παρατήρηση του «ωραίου», το οποίο στην ουσία είναι η απεικόνιση μιας αλήθειας που ευρίσκεται στον νοητό κόσμο. Επομένως, η τέχνη και η παρατήρηση του κάθε τι ωραίου, μπορεί να μας προκαλέσει έναν θείο έρωτα - μίας ανάγκης με άλλα λόγια επανένωσης με το Ένα. Έτσι, μέσω της παρατήρησης του αισθητού κόσμου μπορεί να καθοδηγηθεί ένας άνθρωπος εν συνεχεία ώστε να κάνει όλα τα απαραίτητα βήματα για να πλησιάσει το ιδεατό. Η φιλοσοφία του Πλωτίνου ήταν συστηματική και είχε πολλές μεταφορές σε μορφή εικόνας- παράστασης. Οι εξωτερικές τελετουργίες δεν τον απασχολούν ιδιαίτερα, αφού έδινε ιδιαίτερη έμφαση στην δύναμη του λόγου. Μάλιστα σε αυτό το σημείο είναι που θα έρθει σε ιδιαίτερη ρήξη με τον Ιάμβλιχο, ο οποίος σε αντίθεση με τον Πλωτίνο, θεωρούσε ότι αυτή η επανένωση με το θείο μπορεί να γίνει μόνο μέσω της θεουργίας.
Ο λόγος του είχε την ικανότητα να αποπνεύσει ενθουσιασμό στο κοινό που τον παρακολουθούσε, αποκτώντας μεγάλη φήμη, εξ ου και μεγάλο αριθμό μαθητών. Στα μαθήματά του απέφευγε τους δογματισμούς και ακολουθούσε την μέθοδο των ερωταπαντήσεων (με το ύφος συζήτησης) ώστε να αναλύσει το θέμα με το οποίο είχε καταπιαστεί. Ποτέ δεν προσπάθησε να αυτοπροβληθεί, κάνοντας φανερή «την επιβλητική λογική και τη συνοχή των θέσεων του», υποτιμώντας με αυτόν τον τρόπο τους συνομιλητές του, αλλά αντίθετα προσπαθούσε σιγά –σιγά να αποδείξει το αυτονόητο των απόψεων του. Ήταν ένας οξυδερκής κριτικός και άμεμπτο δικαστής. Τον τιμούσαν και τον εμπιστευόντουσαν τόσο πολύ, ώστε συχνά του έθεταν να επιλύσει δικαστικές υποθέσεις και η απόφαση του γινόταν πάντα σεβαστή, χωρίς καμία αμφισβήτηση για την ετυμηγορία του. Ανάμεσα στους ακροατές του συγκαταλέγονται οι πιο επιφανείς άνθρωποι της αυτοκρατορίας (γυναίκες και άντρες), ρωμαίοι συγκλητικοί, ακόμα και το αυτοκρατορικό ζεύγος (ο αυτοκράτορας Γαλλίηνος μετά της συζύγου του Σαλωνίνα), οι οποίοι τον σέβονταν απεριόριστα. Χάρη στην αυτοκρατορική εύνοια που είχε, έφτασε πολύ κοντά στον να ιδρύσει μία πόλη, η οποία θα ακολουθούσε τα πλατωνικά ιδεώδη, αλλά δυστυχώς ακυρώθηκε από τις διαβολές ατόμων της αυλής. Η περιοχή που είχε επιλεχθεί ήταν μία κατεστραμμένη πόλη της Καμπανίας, την οποία σκόπευε να ξαναχτίσει και να την εποικήσει με φιλοσόφους, ονομάζοντάς την Πλατωνούπολη.
Ο χαρακτήρας του, ο τρόπος ζωής του και η φήμη του προκαλούσε τον θαυμασμό , αλλά και τον φθόνο. Εκτός λοιπόν από ένθερμους ακόλουθους, είχε και φανατικούς εχθρούς. Όπως ήταν ο Ολύμπιος από την Αλεξάνδρεια, ο οποίος ζηλεύοντας τον και θέλοντας να γίνει ο ίδιος το πρώτο και μεγάλο φιλοσοφικό όνομα της αυτοκρατορίας καταπιάστηκε με μάγια εναντίον του Πλωτίνου, κάνοντας επίθεση με αστροβολία! Βέβαια ο Πλωτίνος που είχε έντονη ψυχική δύναμη το αντιλήφτηκε (νιώθοντας τα άκρα του να συσπούνται και το σώμα του να ζαρώνει) και κατάφερε να αντικρούσει την επίθεση, γυρίζοντας την στον αρχικό της αποδέκτη! Αναγκαστικά λοιπόν ο Ολύμπιος παραδέχτηκε την ήττα του και εγκατέλειψε τις μάταιες προσπάθειες του. Πολλές είναι γενικότερα οι θαυμαστές ιστορίες που ακούγονται όσον αφορά τον Πλωτίνο. Μεταξύ άλλων λέγεται ότι ένας αιγύπτιος ιερέας κατέφερε, στο ιερό της Ίσιδας στην Ρώμη, να υλοποιήσει «τη ζωντανή εκδήλωση του πνεύματος που κατείχε τον φιλόσοφο» και προ εκπλήξεως και θαυμασμού όλων ανακάλυψαν ότι μέσα στον Πλωτίνο κατοικούσε ένας θεός , ο οποίος τον προστάτευε και τον καθοδηγούσε! Μάλιστα ένας χρησμός που δόθηκε για αυτόν, μετά τον θάνατό, του έλεγε ότι «στο συγγραφικό του έργο τον επόπτευαν και τον καθοδηγούσαν θείες δυνάμεις» και ότι αφότου πέθανε «έγινε σύντροφος των θεϊκότερων».
Είχε ευρύτατη παιδεία, η υψηλή πνευματικότητα και ακολουθούσε μία σχετικά ασκητική ζωή. Τον διέκρινε μία τρυφερότητα, ευγένεια και ήταν ήπιος και ευχάριστος ως χαρακτήρας. Ήταν «εντελώς απαλλαγμένος από την παραφουσκωμένη μεγαλοπρέπεια του επαγγελματία ρήτορα», όπως μας δηλώνει χαρακτηριστικά ο μαθητής του Πορφύριος. Δεν ανέφερε ποτέ το πότε ήταν τα γεννέθλια του, γιατί δεν το θεωρούσε πρέπον να τα γιορτάζει, έστω κι αν πάντοτε τιμούσε τα γεννέθλια, τόσο του Πλάτωνα, όσο και του Σωκράτη, με θυσίες και συμπόσια! Απέφευγε να μιλάει για την καταγωγή του, την πατρίδα του και δεν ήθελε να απεικονίσουν την μορφή του σε μάρμαρο ή χαρτί, γιατί θεωρούσε ότι δεν πρέπει να χαιρόμαστε για το γεγονός ότι η ψυχή μας βρίσκεται σκλαβωμένη σε ένα σώμα μετά την γέννησή μας. Βέβαια αυτό δεν είναι ορθό να το εκλάβουμε ως απόδειξη ότι θεωρούσε «αμαρτία» την κάθοδο της ψυχής στην ύλη, όπως ακριβώς δεν είναι αμαρτία κι η ύπαρξη της σκιάς! Εδώ λοιπόν βλέπουμε μία εντελώς διαφορετική αντιμετώπιση του θέματος από αυτή των χριστιανών, τους οποίους πολέμησε ο Πλωτίνος! Μάλιστα έγραψε και ένα έργο, το ονομαζόμενο «εναντίον των γνωστικών».
Το σπίτι του ήταν γεμάτο από ορφανά της υψηλής κοινωνίας (ακόμα και χήρες), που οι αποθνήσκοντες γονείς νιώθοντας απέραντη εμπιστοσύνη και σιγουριά στο πρόσωπό του, θέλησαν να του εμπιστευτούν τόσο τα παιδιά τους, όσο και την περιουσία τους. Καθημερινά ο ίδιος ο Πλωτίνος ασχολείτο αρκετές ώρες με την διαχείριση της περιουσίας αυτών των παιδιών , ώστε να τους την παραδώσει ακέραιη όταν μεγάλωναν. Επίσης, μεταξύ άλλων, διέθετε το εκπληκτικό ταλέντο να διεισδύει στα ανθρώπινα εσώψυχα, αντιλαμβανόμενος το ποιόν του άλλου και την ψυχολογική κατάσταση στην οποία ευρισκόταν την εκάστοτε στιγμή. Αυτός ήταν και ένας από τους λόγους για τους οποίους συχνά προέβλεπε με ακρίβεια το μέλλον των παιδιών που είχε υπό την επίβλεψή του (και όχι μόνο).
Ο Πλωτίνος είχε δώσει όρκο μαζί με τους Ωριγένη και Ερέννιο ότι δεν θα αποκαλύψουν ποτέ τις θεωρίες του κοινού τους διδασκάλου Αμμωνίου Σακκά, πράγμα που τίμησαν για πολλά χρόνια. Πρώτοι έσπασαν αυτόν τον όρκο οι φίλου του. Ο ίδιος άρχισε την συγγραφή όταν έγινε 49 χρονών. Έγραφε κατευθείαν αυτό που σκεφτόταν χωρίς να το επεξεργάζεται περισσότερο και χωρίς να διακόπτει τις συζητήσεις τις οποίες είχε συγχρόνως την ίδια στιγμή. Είχε κακό γραφικό χαρακτήρα και ήταν ανορθόγραφος και συχνά δεν χώριζε σωστά τις συλλαβές. Αλλά όλα αυτά ήταν κάτι στα οποία δεν έδινε σημασία, αφού τα θεωρούσε ανούσια και ήθελε να εστιάζει την προσοχή του μόνο στις ιδέες και να μην χάνει τον χρόνο του με όσα χαρακτήριζε ως ασήμαντες λεπτομέρειες. Η όραση του δεν ήταν καλή και για αυτό απέφευγε την ανάγνωση. Ασχολήθηκε με θέματα ηθικής, φυσικής , κοσμολογίας, οντολογίας και ανέπτυξε μία ολόκληρη θεωρία όσον αφορά τον Νου και την Ψυχή. Ο μαθητής του Πορφύριος ήταν αυτός που τελικά επιμελήθηκε το έργο του, καταχωρώντας το σύμφωνα με την θεματολογία του και όχι με βάση την χρονολογία με την οποία γράφτηκε. Κατέταξε τις 54 πραγματείες του Πλωτίνου, χωρίζοντάς τις σε 6 ομάδες των 9 πραγματειών και για αυτόν τον λόγο ονομάστηκαν «Εννεάδες». Αυτή ακριβώς είναι η πρώτη κι η μεγαλύτερη συλλογή νεοπλατωνικών κειμένων που έχει φτάσει στα χέρια μας.
Δεν είχε καλή υγεία και συχνά ταλαιπωρούταν από κωλικούς, πόνου στο στομάχι και στο λαιμό, καθώς κι από έλκη. Δεν δεχόταν όμως εύκολα την ιατρική περίθαλψη, γιατί πίστευε ότι δεν πρέπει να παρατείνουμε με «τεχνητούς» τρόπους την παραμονή μας στο γήινο επίπεδο, καθώς και γιατί απέφευγε τα φάρμακα που περιείχαν ουσίες από ζώα. Ο Πλωτίνος εν τέλει αποσύρθηκε στο κτήμα του φίλου του Ζήθου, στην Καμπανία της Ιταλίας, όπου και πέθανε το 270 μΧ έχοντας θαμπή όραση κι όλο του το σώμα καλυμμένο από έλκη. Ήταν 66 ετών και μαζί του τις τελευταίες του μέρες βρισκόταν ο ιατρός Ευστόχιος, ο οποίος ήταν φίλος και μαθητής του. Πριν αφήσει την τελευταία του πνοή είπε ότι «Προσπάθησε το θείο που βρίσκεται μέσα μας να το επιστρέψεις στο θείο του παντός». Εκείνη ακριβώς την στιγμή ένα φίδι βγήκε κάτω από το κρεβάτι του και χώθηκε σε μία τρύπα του τοίχου! Με αυτόν τον τρόπο μία από τις πιο άξιες και τρανές φιλοσοφικές μορφές της αρχαιότητας άφησε το γήινο επίπεδο για να ξαναενωθεί με το θείο.
