Ηράκλειτος

«Φύσις κρύπτεσθαι φιλεί»

Ο Ηράκλειτος γεννήθηκε στην Έφεσο το 544 και απεβίωσε το 484.

Είναι από τους πρώτους φιλοσόφους που μίλησαν για την μεταβολή και εξέλιξη των όντων, σε αντίθεση με την Ελεατική σχολή, και χαρακτηρίστηκε «σκοτεινός» επειδή εκφράζεται με ασάφεια και εικονικότητα στο έργο του «Περί φύσεως» στο οποίο αναλύει τα περί Φύσεως, Πολιτικής και Θεολογίας. Ο Σωκράτης για το έργο του είχε πει τα εξής: «αυτά που κατάλαβα είναι σπουδαία, όσο σπουδαία είναι κι αυτά που δεν μπόρεσα να καταλάβω» και στην συνέχεια τον χαρακτηρίζει «Δήλιο κολυμβητή» διότι «χρειάζεται να είναι κάποιος δεινός κολυμβητής ώστε να μην πνιγεί μέσα στο βιβλίο του».

Βασικό στοιχείο των όντων θεωρούσε το «πυρ» και όχι την φωτιά όπως λάθος αποδίδεται σήμερα. Το πυρ είναι αρχέγονο και αείζωο. Βρίσκεται στα όντα και προσδίδει συνεχή μεταβολή και εξέλιξη. Έτσι το πυρ μπορεί και μεταστοιχειώνει την ύλη σε υγρή κατόπιν σε στέρεα ώστε να ξαναγυρίζει στην αρχική λεπτοφυέστερη μορφή της. Αυτή την κυκλική διαδικασία συνεχούς μεταβολής, διασταυρώσεως και αντιπαραθέσεως ο Ηράκλειτος την διατύπωσε με το γνωστό: «Πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστί, πάντων δε βασιλεύς, και τους μεν Θεούς έδειξε, τους δε ανθρώπους, τους μεν δούλους εποίησε, τους δε ελευθέρους.» Την όλη δε αυτή διαδικασία εξελίξεως και μεταβολής διατύπωσε με την γνωστή φράση: «Πάντα ρει» Για να καταλάβουμε καλύτερα ο Ηράκλειτος συνεχίζει λέγοντας «Ποταμώ γαρ ούκ εστιν έμβηναι δις τω αυτώ.» Δηλαδή: δεν μπορείς να μπεις δύο φορές στα ίδια νερά του ποταμού. Πάνω σε αυτή την φράση, συμπληρώνει ένας ανώνυμος μελέτητής του, ώστε να μας επεξηγήσει το πνεύμα του Ηρακλείτου προσθέτει: «Ούτε να αγγίξεις δυο φορές μια φθαρτή ουσία στην ίδια κατάσταση. Γιατί η ουσία καθώς αλλάζει ορμητικά και γρήγορα σκορπάει και πάλι μαζεύεται, ζυγώνει και ξεμακραίνει.» 
Έτσι λοιπόν ο αέναος κύκλος από το πυρ και πάλι σε πυρ γίνεται από μια σταθερή και ισχυρή ανάγκη που την ονομάζει «ειμαρμένη» η θεία δίκη δηλαδή που οδηγεί στην τάξη των πραγμάτων. Η μονιμότητα των πραγμάτων είναι φαινομενική και οφείλεται στην στο ότι αντίθετες δυνάμεις ισορροπούν παροδικά.

Ο κόσμος κατά τον Ηράκλειτο δεν δημιουργήθηκε από κανέναν: «κόσμος τόνδε, τον αυτόν απάντων, ούτε τις Θεών, ούτε ανθρώπων εποίησεν, αλλ' ην αεί και έστιν και έσται πυρ αείζωτον, απτόμενον μετρά και αποσβεννύμενον μετρά»

Κατά τον Ηράκλειτο, η διάνοια είναι η πηγή της αληθινής γνώσεως. Χωρίς την διάνοια οι αισθήσεις είναι κακοί μάρτυρες «κακοί μάρτυρες ανθρώποισιν οφθαλμοί και ώτα». Ο άνθρωπος οφείλει να ζει σύμφωνα με τον Θείο νόμο απ΄όπου πηγάζουν όλες οι ανθρώπινες διατάξεις. Αυτός ο βίος παρέχει στον άνθρωπο την ικανοποίηση, που αποτελεί την πραγματική του ευδαιμονία.