ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Η Μίλητος ιδρύθηκε από Ίωνες της Αττικής, κατά τον πρώτο ελληνικό αποικισμό και αποτέλεσε μια από τις ισχυρότερες ελληνικές πόλεις της Ιωνίας, στο εμπόριο και στη ναυτιλία. Ήταν επίσης ονομαστή για το πολεοδομικό της σχέδιο, το οποίο όφειλε στον εξαίρετο μηχανικό Ιππόδαμο. Στην περίοδο της μεγάλης ακμής της(7ος αι πχχ) ίδρυσε αποικίες κυρίως στην Προποντίδα και τον Εύξεινο Πόντο.
Την περίοδο αυτή, ήρθε σε ρήξη με τους γειτονικούς Λυδούς, που προσπαθούσαν να καταλάβουν τις ιωνικές πόλεις. Ο πόλεμος, ο οποίος κράτησε 13 χρόνια, έληξε με τη σύναψη μιας συνθήκης του τύραννου Θρασύβουλου με τον Λυδό βασιλιά Αλυάττη. Αργότερα, όταν ο Κροίσος, συνεχίζοντας την πολιτική του πατέρα του, κατέλαβε την Έφεσο, η Μίλητος κατάφερε να διατηρήσει τις παλιές της σχέσεις με τους Λυδούς και να μην γίνει ποτέ υποτελής τους. Στα τέλη του 6ου αι. η Μίλητος πέρασε στην Περσική κυριαρχία, μέχρι το 479 πχχ, όταν οι Πέρσες ηττήθηκαν από τους Έλληνες στις Πλαταιές.
Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ
Ο Θαλής γεννήθηκε στη Μίλητο το δεύτερο μισό του 7ου αι, τότε που ήκμαζαν οι ελληνικές αποικίες της Ιωνίας. Γιός του Εξαμύα (με ευγενική καταγωγή, από το γένος των Θηβών, Κάδμου και Αγήνορα) και της Κλεοβουλίνας (κόρης του Κλεόβουλου του Λίνδιου). Ήταν σύγχρονος των Λυδών βασιλέων Αλυάττη και Κροίσου, του βασιλιά των Περσών Κύρου και του Σόλωνα του Αθηναίου. Φιλόπατρις, ενεργός πολιτικά, αναμείχθηκε με τόλμη στα κοινά της Μιλήτου, και ο Ηρόδοτος μαρτυρεί ότι με δική του πολιτική πρωτοβουλία οι ιωνικές πόλεις συνασπίσθηκαν για να αντιμετωπίσουν από κοινού τον Περσικό κίνδυνο. Αργότερα, ήταν αυτός που έσωσε την γενέτειρα του Μίλητο, εμποδίζοντάς την να συνάψει συμμαχία με τον βασιλιά Κροίσο, αφού ο Κροίσος ηττήθηκε από τους Πέρσες.
Αφού για ένα διάστημα ασχολήθηκε με τα πολιτικά πράγματα, άρχισε να ασχολείται με τη σπουδή της φύσης. Ταξίδεψε πολλές φορές και στην Αίγυπτο και στη Μεσοποταμία, όπου διδάχθηκε γεωμετρία και αστρονομία.
Όπως αναφέρει ο Διογένης ο Λαέρτιος, η ηθική φιλοσοφία του Θαλή, έχει ως πυρήνα της την πίστη στον Θεό, στο θεσμό της οικογένειας, την ευπρέπεια και την αληθινή φιλία. Σημαντική θέση στην πρακτική Φιλοσοφία του κατείχε η αυτογνωσία, η προσωπική καλλιέργεια και μόρφωση, καθώς θεωρούσε τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, αναμφισβήτητο δείγμα της ποιότητας του.
Δεν σώζεται κανένα κείμενο του ίδιου του φιλοσόφου, κάτι που ισχύει άλλωστε για τους περισσότερους αντιπροσώπους της Προσωκρατικής Φιλοσοφίας. Πολύτιμη συνεισφορά στην γνώση μας για τον Θαλή αποτελεί ο Αριστοτέλης και οι μαθητές-σχολιαστές του. Σημαντικές πληροφορίες αντλούμε και από την ιστορία του Ηροδότου, από τον Πλάτωνα και τον σχολιαστή του Πρόκλο. Σημαντικά στοιχεία για την ζωή και φιλοσοφία του Θαλή βρίσκουμε στο έργο του Διογένη του Λαέρτιου "Βίοι Φιλοσόφων" (Βιβλίο 1ο).
Ο Θαλής πέθανε σε προχωρημένη ηλικία παρακολουθώντας αθλητικούς αγώνες, εξαιτίας της ζέστης, της δίψας και της εξάντλησης (Φησὶ δ' Ἀπολλόδωρος ἐν τοῖς Χρονικοῖς -FGrH 244 F 28- γεγενῆσθαι αὐτὸν κατὰ τὸ πρῶτον ἔτος τῆς τριακοστῆς ἐνάτης Ὀλυμπιάδος. ἐτελεύτησε δ' ἐτῶν ἑβδομήκοντα ὀκτώ, ἤ, ὡς Σωσικράτης φησίν-FHG iv. 501-, ἐνενήκοντα). Οι συμπολίτες του Μιλήσιοι χάραξαν στον τάφο του το εξής επίγραμμα: `Ει ολίγον το μεν σήμα, το δε κλέος ουρανόμηκες`, δηλαδή: Αν και ο χώρος που πιάνει ο τάφος σου είναι μικρός, η δόξα σου εκτείνεται μέχρι τον ουρανό.
Η ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ
Ο Θαλής ο Μιλήσιος(635-550πχχ), με τους συντοπίτες του Αναξίμανδρο(611-546πχχ) και Αναξιμένη(585-528πχχ) και τον Ηράκλειτο τον Εφέσιο(554-484πχχ), αποτελούν την Ιωνική Σχολή φυσικής φιλοσοφίας, που συνέλαβε και εξέφρασε το πρώτο φιλοσοφικό ερώτημα της απαρχής των πάντων.
Οπως λέει ο Νίτσε «ο Θαλής διείδε την ενότητα του Όντος και θέλοντας να την εκφράσει, μίλησε για το νερό». Η φράση αυτή συνοψίζει με θαυμαστό τρόπο το δημιουργικό κίνημα του Μιλήσιου, που επινοεί την αρχή των πάντων και την εκφράζει με μια αναλογία, με ένα στοιχείο της φύσης, χωρίς μύθους και αλληγορίες. Η Ομηρική και πρωτομορφική Ορφική παράδοση, για τη δημιουργία του κόσμου και τη θέση του ανθρώπου σ’ αυτόν, επηρέασε το Θαλή: τον ενέπνευσε ο πατέρας ‘ωραιοκύματος ΄ Ωκεανός και η μητέρα Τηθύς(το σπέρμα που γεννά και τελικά γονιμοποιεί, είναι σε υγρή μορφή και παράλληλα το μητρικό-αμνιακό υγρό, είναι το υγρό περιβάλλον που αναπτύσσεται η ζωή). Το νερό ήταν η αρχική ουσία από την οποία εκπορεύτηκαν όλες οι άλλες παραλλαγές των όντων. Ο ισχυρισμός αυτός δεν είναι τόσο παράλογος όσο φαίνεται, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Η τροφή όλων των όντων είναι υγρή, η θερμότητα δημιουργείται από το νερό και συντηρείται από αυτό, το νερό είναι το βασικό συστατικό κάθε υγρού στοιχείου (Μετά τα Φυσικά Α 3, 983 b 22).
Το πιο σημαντικό του ισχυρισμού όμως είναι ότι περιέχει, έστω και σπερματικά, την μεγάλη πανανθρώπινη ιδέα ότι όλα είναι ένα, ότι όλα έχουν μια κοινή αφετηρία. Ο Νίτσε μίλησε για μια γιγαντιαία γενίκευση: «ο Θαλής ήταν ο ο πρώτος που αντιλήφθηκε την ενότητα του «είναι». Συνάμα ο Θαλής φαίνεται, από ένα κρίσιμο απόσπασμα του Σιμπλίκιου, να θεωρεί την φύση του ύδατος, άπειρη.
Ο Θαλής εισήγαγε τις λέξεις ΄ψυχή΄ και ΄φύση΄ στη φιλοσοφία: «απεφήνατο πρώτος την ψυχήν, φύσιν αεικίνητον και αυτοκίνητον». Ακόμα και η πέτρα της Μαγνησίας (μαγνήτης) και το ήλεκτρον, έχουν ψυχή «φασὶν αὐτὸν καὶ τοῖς ἀψύχοις μεταδιδόναι ψυχάς, τεκμαιρόμενον ἐκ τῆς λίθου τῆς μαγνήτιδος καὶ τοῦ ἠλέκτρου», όπως επίσης πιστεύει ότι «τον κόσμον έναν και έμψυχον και δαιμόνων πλήρη», αλλά και ότι «το θείον εστί μήτε αρχή έχον, μήτε τελευτήν».
ΘΑΛΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
Α. ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ
Στη Γεωμετρία, ο Θαλής θεωρείται ο εμπνευστής της απόδειξης των γεωμετρικών προτάσεων, αφού εισήγαγε τον απαγωγικό συλλογισμό και την υπόθεση στην αναζήτηση της αλήθειας. ’Ετσι, η Γεωμετρία εξελίχθηκε από γνώσεις που προϋπήρχαν στους λαούς της Ανατολής και στην Αίγυπτο, σε Επιστήμη. Η σημαντικότερη, όμως, συμβολή του Θαλή είναι ότι για πρώτη φορά εισήγαγε ένα νέο ρόλο στο γεωμετρικό σχήμα, ένα ρόλο που δεν είχε στο παρελθόν. Στους Αιγυπτιακούς παπύρους και στις Βαβυλωνιακές πινακίδες συναντάμε συχνά χαραγμένα γεωμετρικά σχήματα, με ρόλοεπουσιώδη, καθώς τα γεωμετρικά σχήματα χρησίμευαν απλώς για να σημειωθούν σε αυτά οι αριθμητικές τιμές των δεδομένων του εκάστοτε προβλήματος (μήκος, ποσότητα κλπ). Με το Θαλή, φαίνεται ότι το σχήμα γίνεται για πρώτη φορά στην ιστορία, αντικείμενο μελέτης και μαθηματικού στοχασμού. Η χάραξη του σχήματος, ή η θεώρηση του και ο στοχασμός με σκοπό την απόκτηση της γνώσης, η παρατήρηση των βασικών ιδιοτήτων του και στη συνέχεια η δικαιολόγηση του ισχυρισμού (σε ό,τι αφορά τις ιδιότητες) προς τον «άλλο», τον συνομιλητή, αποτελούν ουσιαστικά χαρακτηριστικά του νέου ρόλου του σχήματος, ο οποίος έμελλε να αποτελέσει κρίσιμο παράγοντα για να γνωρίσει η γεωμετρία, στους δύο αιώνες που επακολούθησαν, αυτή την τόσο εντυπωσιακή ανάπτυξη, που κορυφώθηκε με τη συγγραφή των Στοιχείων από τον Ευκλείδη, γύρω στο 300 πχχ. Οι γεωμετρικές γνώσεις, που είναι ένα σύνολο θεωρημάτων και λύσεων προβλημάτων, που αποδίδονται από τον Πρόκλο στο Θαλή είναι:
- Ο κύκλος διχοτομείται από τη διάμετρο: «Το μεν ουν διχοτομίσθαι τον κύκλον, υπό της διαμέτρου, πρώτον Θαλήν, εκείνον αποδείξαι, φασίν».
- Η γωνία που βαίνει σε ημικύκλιο, είναι ορθή(γνωρίζοντας ότι το άθροισμα των γωνιών ενός τριγώνου είναι 2 ορθές).
- Οι παρά τη βάσει γωνίες, ισοσκελούς τριγώνου, είναι ίσες:«Τωι μεν ουν Θαλήι τωι παλαιώι πολλών τε άλλων ευρέσεως ένεκα και τούδε του θεωρήματος χάρις. Λέγεται γαρ δη, πρώτος εκείνος επιστήσαι και ειπείν, ως αρα παντός ισοσκελούς αι προς τηι βάσει γωνίαι ίσαι εισίν».
- Σε τεμνόμενες ευθείες, οι κατά κορυφήν γωνίες, είναι ίσες: «Τούτο τοίνυν το θεώρημα δείκνυσιν, ότι δυο ευθειών αλλήλας τεμνουσών, αι κατά κορυφήν γωνίαι, ίσαι εισίν, ευρημένον μεν, ως φησίν Εύδημος, υπο Θαλού πρώτου»
- Δύο τρίγωνα, με μια πλευρά ίση και τις προσκείμενες, σε αυτήν, γωνίες ίσες μία προς μία, είναι ίσα(Έτσι υπολόγισε την απόσταση πλοίου από λιμάνι, τεχνική που χρησσιμοποίησαν αργότερα και οι Ρωμαίοι).
- Τα ισογώνια(όμοια) τρίγωνα, έχουν πλευρές ανάλογες: έτσι, χρησιμοποιώντας το μήκος και τη σκιά ενός ραβδιού, υπολόγισε το ύψος της Μεγάλης Πυραμίδας της Αιγύπτου, προκαλώντας, όπως λέει ο Πλούταρχος, το θαυμασμό του Φαραώ Άμασι: «καὶ ἐκμετρῆσαί φησιν αὐτὸν τὰς πυραμίδας ἐκ τῆς σκιᾶς, παρατηρήσαντα ὅτε ἡμῖν ἰσομεγέθεις εἰσίν»
- Το περίφημο θεώρημα, που φέρει και το όνομά του: αν δύο τυχαίες ευθείες τέμνονται από δέσμη παραλλήλων ευθειών, τα μεταξύ των παραλλήλων τμήματα, είναι ανάλογα.
Β.ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ/ΦΥΣΙΚΗ
Ο Ηράκλειτος γράφει : «Θαλής πρώτος αστρολογήσαι». Ο Θαλής ταξιδεύοντας στην Μεσοποταμία και την Αίγυπτο απέκτησε πολλές γνώσεις αστρονομίας και συνεχίζοντας τις παρατηρήσεις του Ουρανού, εξέφρασε την προαναφερόμενη κοσμοθεωρία του, μέρος της οποίας ήταν και τα εξής:
- Η Γη είναι επίπεδη, σε σχήμα κυκλικού δίσκου και επιπλέει σε έναν απέραντο Ωκεανό και αποτελεί τη βάση μιας ημισφαιρικής φυσαλίδας αέρα, που είναι ο Ουράνιος Θόλος.
- Οι τέσσερεις εποχές του χρόνου, δεν είναι ίσης διάρκειας.
- Ο Πολικός αστέρας, είναι ένας αξιόπιστος οδηγός της νύχτας.
- Η διάμετρος του Ήλιου είναι ίση με το 1/720 της τροχιάς του γύρω από τη Γή(γεωκεντρικό σύστημα) και το ίδιο και η διάμετρος της Σελήνης είναι ίση με το 1/720 της δικής της τροχιάς.
- Ο Ήλιος κατά την περιφορά του γύρω από τη Γη, δεν έχει την ίδια ταχύτητα.
- Η έκλειψη του Ηλίου είναι αποτέλεσμα της εισόδου της Γης στη σκιά, της φωτιζόμενης, από τον Ήλιο, Σελήνης.
- Η εκλειπτική(φαινόμενη ετήσια τροχιά του Ήλιου), παρουσιάζει λόξωση.
- Ο Ήλιος και τα άστρα αποτελούνται από τα ίδια συστατικά που αποτελείται και η Γη.
Στις 28 Μαϊου 585πχχ, έγινε στην Ιωνία, έκλειψη Ηλίου. Την έκλειψη αυτή, είχε προβλέψει αρκετό καιρό πριν ο Θαλής, γεγονός που δείχνει το επίπεδο των αστρονομικών του γνώσεων. Αυτό το περιστατικό και πολλά άλλα τον κατέταξαν ανάμεσα στους επτά σοφούς του τότε κόσμου, επί αρχοντίας Δαμασίου στην Αθήνα(582πχχ).
Η ανήσυχη επιστημονική σκέψη του Θαλή και η κριτική παρατήρηση των φυσικών φαινομένων, τον οδήγησαν στην ανακάλυψη του Μαγνητισμού και του Ηλεκτρισμού: είναι ο πρώτος που παρατήρησε ότι ο μαγνήτης (Fe3Ο4) ή επιτεταρτοξέιδιο του σιδήρου, ασκεί ελκτικές δυνάμεις σε σιδερένια αντικείμενα. με την παρατήρηση ότι το ήλεκτρο (κεχριμπάρι) όταν τρίβεται πάνω σε μάλλινο ρούχο, αποκτά την ιδιότητα να έλκει τρίχες μικρά φτερά κ.λ.π., ο Θαλής έθεσε τα θεμέλια του ηλεκτρισμού. Αρκετούς αιώνες μετά η παραγωγή ηλεκτρισμού με τη χρήση της τριβής πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια των ηλεκτροστατικών μηχανών.
Από την εξήγηση που έδωσε ότι οι ετήσιες (μελτέμια) προκαλούν τις πλημμύρες του ποταμού Νείλου, πιθανολογείται ότι πρέπει να ασχολήθηκε και με τη μελέτη μετεωρολογικών φαινομένων, χωρίς όμως να σωθούν οι παρατηρήσεις και οι μελέτες που έκανε.
Γ.ΜΗΧΑΝΙΚΗ
Σε κάποια εκστρατεία των Λυδών κατά των Περσών και επειδή τα στρατεύματα των Λυδών δεν μπορούσαν να διαβούν τον ποταμό Άλυ, λόγω του μεγάλου πλάτους του και του βάθους του, ο Κροίσος ανέθεσε στο Θαλή να του βρει γρήγορα μια λύση. Ο Θαλής επινόησε μια παράκαμψη για την κοίτη του ποταμού και διοχέτευσε σ’ αυτήν μέρος του, ώστε να δημιουργηθεί ξηρά ανάμεσα στα δυο ρεύματα και να γίνει δυνατή η διάβαση του ποταμού από τα στρατεύματα των Λυδών.
5.ΘΑΛΗΣ, ΕΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΤΑ ΣΟΦΟΥΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
Σύμφωνα με όσα λέει ο Πλάτωνας: «ήταν ο πρώτος, στον οποίο δόθηκε το παρωνύμιο ΄σοφός΄». Είναι γνωστή και η ιστορία με τον τρίποδα, που έχει γραφτεί από πολλούς αρχαίους συγγραφείς με διάφορες παραλλαγές. Η πιο απλή ιστορία ήταν:Κάποιοι νεαροί Ίωνες, αγόρασαν από Μιλήσιους ψαράδες όλη τους την ψαριά, όταν όμως οι ψαράδες έβγαλαν και ένα τρίποδα που είχε πιαστεί στα δίχτυα τους, οι νεαροί πιάστηκαν στα χέρια, διεκδικώντας τον ο καθένας για τον εαυτό του και αποφάσισαν να ζητήσουν χρησμό από το μαντείο των Δελφών, σε ποιον ανήκει ο τρίποδας. Ο Θεός τους έδωσε τον ακόλουθο χρησμό: «γόνε της Μιλήτου, ρωτάς το Φοίβο για τον τρίποδα; Στον πιο σοφό απ’ όλους, λέω εγώ να πάει ο τρίποδας». Τον δίνουν λοιπόν στο Θαλή, εκείνος από μετριοφροσύνη σε κάποιον άλλον, εκείνος σε κάποιον άλλον, μέχρι που έφτασε στα χέρια του Σόλωνα. Αυτός είπε πως σοφότερος όλων είναι ο Φοίβος και έστειλε τον τρίποδα στους Δελφούς.
Υπάρχει και μια διαφορετική διήγηση: κάποιος Βαθυκλής από την Αρκαδία, άφησε πεθαίνοντας ένα πολύτιμο κύπελλο, εκφράζοντας την επιθυμία να δοθεί σ’ αυτόν που έκανε τα περισσότερα καλά στους ανθρώπους. Δόθηκε λοιπόν στο Θαλή, εκείνος από μετριοφροσύνη σε κάποιον άλλον, εκείνος σε κάποιον άλλον, μέχρι που έφτασε πάλι στα χέρια του Θαλή. Τότε ο σοφός το έστειλε στο μαντείο τουΑπόλλωνα στα Δίδυμα, με την εξής αφιέρωση: «Στον προστάτη του λαού του Νείλου με προσφέρει ο Θαλής, που πήρε δυό φορές ετούτο το βραβείο».
6.ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΠΟΔΙΔΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΘΑΛΗ
- «Πρεσβύτατον τῶν όντων ο Θεός. Αγέννητον γάρ»
- «Κάλλιστον κόσμος. Ποίημα γάρ θεού»
- «Μέγιστον τόπος. Άπαντα γάρ χωρεί»
- «Τάχιστον νους. Διά παντός γάρ τρέχει»
- «Ισχυρότατον ἀνάγκη. Κράττει γάρ πάντων»
- «Σοφότατον χρόνος. Ανευρίσκει γάρ πάντα»
- «Ουδέν ἔφη τόν θάνατον διαφέρειν του ζεῖν»
- « Γνῶθι σ' αυτόν»
- «τίς εὐδαίμων, «ο τό μέν σώμα υγιης, τήν δέ ψυχήν έμπορος, τήν δέ φύσιν εὐπαίδευτος»
- «ἐρωτηθείς τί εὐκολον «τό ἀλλῶι υποθέσθαι»
- « φίλων παρόντων καί ἀπόντων μέμνησθαι φησί»
- « μή τήν όψιν καλλοπίζεσθαι, αλλά τοῖς ἐπιτηδεύμασιν είναι καλόν»
- «ους ἀν ἐράνους εισεναγκύηις, τοῖς γονευσιν, τούς αυτούς προσδέχου καί παρά τῶν τέκνων»
- «ἔφασκε γάρ, φασί,τριῶν τούτων ἕνεκα χάριν ἔχειν τῇ Τύχῃ· πρῶτον μὲν ὅτι ἄνθρωπος ἐγενόμην καὶ οὐ θηρίον, εἶτα ὅτι ἀνὴρ καὶ οὐ γυνή, τρίτον ὅτι Ἕλλην καὶ οὐ βάρβαρος»
- « ἠρώτησέ τις αὐτὸν εἰ λάθοι θεοὺς ἄνθρωπος ἀδικῶν· "ἀλλ' οὐδὲ διανοούμενος,"
16. πρὸς τὸν μοιχὸν ἐρόμενον εἰ ὀμόσαι μὴ μεμοιχευκέναι, "οὐ χεῖρον," ἔφη,"μοιχείας ἐπιορκία."»
- «πῶς ἄν τις ἀτυχίαν ῥᾷστα φέροι, "εἰ τοὺς ἐχθροὺς χεῖρον πράσσοντας βλέποι».
- «πῶς ἂν ἄριστα καὶ δικαιότατα βιώσαιμεν, "ἐὰν ἃ οὐδὲν ἔφη τὸν θάνατον διαφέρειν τοῦ ζῆν. "σὺ οὖν,"
- Τί δύσκολον; Τό ἐαυτόν γνῶναι
